تدریس به سبک معکوس
آموزش، هم فرآیند دو سویه ارتباط بین معلم و شاگرد است و هم فرآیند دو طرفه یاددهی و یادگیری که در روش سنتی آن، معمولا اطلاعات، مهارت ها و نگرش ها از معلم به شاگرد منتقل می شود. به عبارتی روش تدریس سنتی، معلم محور است. یعنی معلم در کلاس درس سخنرانی می کند و دانش آموزان می آموزند. در این روش دانش آموزان و دانشجویان برای نخستین بار با مطالب جدید در کلاس درس آشنا می شوند و استاد در خصوص مبحث درسی جدید مطالبی را بیان می کند و در انتهای کلاس برای تثبیت درس در ذهن دانشجو و تکرار آن در منزل تکالیفی را برای آن ها در نظر می گیرد. اما روش های تدریس نوین به سمت تعاملی شدن پیش می روند به طوری که بر فعالیت دانشجو در کلاس تاکید دارند و معلم تنها سخنران کلاس نیست. در این نوع از روش های تدریس علاوه بر این که معلم از وسایل و امکانات آموزشی متعددی استفاده می کند، توانمندی ها و علایق دانشجویان را نیز مد نظر قرار داده و تلاش می کند از آن در امر آموزش استفاده نماید که این امر باعث ایجاد یادگیری پایدارتری در دانشجو می شود.
یکی از انواع روش های تدریس نوین که در دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته "روش تدریس معکوس" یا " کلاس معکوس"[۱] است. در این روش استاد قبل از کلاس اسلایدهای آموزشی، فیلم و سایر محتوای درسی که از قبل آماده نموده است را در اختیار دانشجویان قرار می دهد تا آن ها قبل از کلاس با محتوای درس جدید آشنا شده و با استفاده از منابع ارائه شده آن را فرا بگیرند. به بیان دیگر یادگیری وارونه تغییر فضای آموزشی از کلاس به فضای یادگیری فردی و ارائه محتوای درسی خارج از کلاس است. کسب اطلاعات جدید و آموزش در منزل و تکالیف درسی در دانشگاه انجام می شود. مدرس نوار ویدیویی از کلاس درس تهیه و ضبط می کند و در اختیار فراگیران قرار می دهد طوری که آنان در هر کجا و هر زمان به آن دسترسی داشته باشند و آن ها را قادر می سازد که در کلاس درس آمادگی بهتری داشته باشند (گلوی[۲] به نقل از ثناگو، عراقیان مجرد،و جویباری ۱۳۹۴۴). حال در کلاس درس دانشجویان فرصت دارند تا تکالیف خود را به صورت فردی یا گروهی انجام داده و حین یادگیری فعال و مشارکت با سایرین، مشکلات خود را توسط استاد خود برطرف نمایند. از این طریق علاوه بر این که مطالب ارائه شده در کلاس برای دانشجویان تازگی ندارد، با مرور مطالب آموخته شده، یادگیری پایدارتری در آن ها اتفاق می افتد. این نوع روش تدریس به دانشجو فرصت می دهد تا محتوای آموزشی که در اختیار دارد را بارها و بارها مرور نموده و فیلم های آموزشی را با دقت مشاهده نماید. طرفداران آموزش معکوس معتقدند دانشجویان در این روش تدریس درگیری عمیق تری با محتوای ارائه شده در کلاس درس دارند(Strayer ۲۰۱۲) و دانشجویان نیز پاسخ بهتری به این نوع آموزش می دهند(Roach ۲۰۱۴). از مزایای مدل تدریس وارونه می توان به تعامل بیشتر استاد و دانشجو، بازخورد همزمان در کلاس، خودیادگیری دانشجو با توجه به نیاز و فهم عمیق تر درس اشاره نمود(Goodwin and & Miller ۲۰۱۳).
این روش تدریس نیز مانند سایر روش ها نیاز به داشتن طرح درس، برنامه ریزی و تعیین اهداف درس دارد و پس از آن مهمترین بخش، آماده سازی فایل های ویدئویی و پادکست های مورد نیاز برای قسمت های مختلف درس است. این فایل ها هم می توانند توسط معلم تهیه شوند و هم معلم می تواند از فایل های ویدئویی و پادکست های مناسب موجود در اینترنت استفاده نماید. با این روش دانشجو نیز ترغیب می شود که به بازیابی سایر منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت بپردازد که انجام آن به یادگیری و آموزش او کمک می کند. در اختیار داشتن محتویات درس قبل از شروع کلاس و مطالعه آن ها، به مثابه داشتن معلم خصوصی است زیرا هر لحظه که دانشجو در فهم مطلبی دچار مشکل شود با مراجعه به فایل ها و مرور چند باره آن ها می تواند مشکل خود را تا جایی که ممکن است برطرف نموده و علاوه بر آن در کلاس درس نیز فرصت دارد تا با انجام تکالیف ارائه شده در کلاس، ابهامات خود را برطرف نماید. این در حالی است که در روش تدریس سنتی، دانشجو با توجه به آن چه که در کلاس درس درک نموده- صحیح یا غلط- تکالیف خود را در منزل انجام می دهد.
با جستجو در پایگاه Scopus و با عبارت«Flipped Classroom» در فیلد Article Title, Abstract, Keywords تا زمان نگارش این متن (تاریخ ۱/۴/۹۵)، تعداد ۷۰۶۶ عنوان مدرک مرتبط بازیابی شد. قدیمی ترین مدارک نمایه شده در پایگاه مذکور در این زمینه موضوعی و با این عبارت، ۱۴ عنوان مربوط سال ۲۰۱۲ و پس از آن ۶۹ عنوان در سال ۲۰۱۳، ۱۶۳ عنوان در سال ۲۰۱۴، ۳۴۱ عنوان در سال ۲۰۱۵ و تعداد ۱۱۹ عنوان در سال ۲۰۱۶ می باشد و نتایج جستجو در فیلد مذکور و با عبارت"inverted classroom" اولین مدرک نمایه شده در این پایگاه مربوط به سال ۲۰۰۰ و تنها یک مدرک و پس از آن سال های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ نیز هر کدام با یک مقاله را بازیابی نمود که سیر صعودی خود در سال های اخیر را حفظ نموده است که این خود نشان از تازگی و نو بودن این روش تدریس در جهان دارد و رشد فزاینده پژوهش در این زمینه در سال های اخیر را نشان می دهد. از طرف دیگر طبقه بندی موضوعی پایگاه نشان داد که از این روش آموزش در رشته های مختلفی استفاده شده است. اطلاعات کتابشناختی نتایج تحقیقاتی که در زمینه این روش تدریس در رشته های پزشکی(Mehta et al. ۲۰۱۳)، پرستاری(Critz and Knight ۲۰۱۳)، ریاضی(Muir and Geiger ۲۰۱۶)، شیمی(Ryan and Reid ۲۰۱۶) انجام شده است جهت آشنایی بیشتر علاقمندان در لیست منابع ذکر شده است.
با توجه به ماهیت عملی بودن بخش زیادی از رشته علم اطلاعات و دانش شناسی می توان از این نوع روش تدریس در این رشته نیز استفاده نمود؛ در آموزش نحوه جستجو در پایگاه های اطلاعاتی،کتابخانه های دیجیتال خصوصا در آموزش سواد اطلاعاتی؛ همانطور که کتابداران دانشگاه برکلی نیز از این روش تدریس در آموزش سواد اطلاعاتی استفاده نموده و نتایج رضایت بخشی از جمله افزایش مشارکت دانشجویان و نیز افزایش بهره وری از کلاس درس بدون افزودن به زمان آن را به عنوان دستاوردهای استفاده از این روش بیان نموده اند(Loo et al. ۲۰۱۶). می توان گفت با استفاده از این نوع آموزش، یادگیری پایدارتری که مد نظر مدرسان سواداطلاعاتی است در دانشجویان اتفاق می افتد. برای مثال در آموزش شیوه های جستجو در اینترنت، جستجو در انواع پایگاه های اطلاعاتی و یا آموزش استفاده از نرم افزارهای مختلف، معلم می تواند قبل از شروع ترم فایل های آموزشی مربوطه را تهیه نموده و در روز اول کلاس آن ها را در اختیار دانشجویان قرار دهد و از آن ها بخواهد قبل از شروع هر کلاس فایل های مربوطه را مطالعه نموده و با آمادگی قبلی در کلاس حاضر شوند و تکالیف ارائه شده توسط استاد را در کلاس انجام دهند که سبب ایجاد تعامل بیشتر بین استاد و دانشجو و دانشجویان با یکدیگر می شود. انجام تکالیف به صورت گروهی کمک می کند دانشجویانی که در بخشی از درس مشکل دارند با دوستان خود مشورت نموده، از آن ها آموخته و به آن ها بیاموزند که تکرار دانسته ها موجب تثبیت آن در ذهن می شود.
از طرف دیگر با توجه به گسترش روزافزون تکنولوژی و دسترسی عموم مردم خصوصا قشر جوان و دانشجو به فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی می توان آموزش را بر پایه این فناوری ها قرار داد و از قابلیت های آن در امر آموزش بهره برد. امروزه با همگرایی ارتباطات، اطلاعات و تکنولوژی، شاهد گسترش ابزارهای ارتباطی چون تبلت ها و تلفن های همراه هوشمند هستیم که از طریق آن ها مطالعه و دسترسی به اطلاعات، محدود به زمان و مکان خاصی نیست و در هر لحظه و هر کجا می توان به اطلاعات مورد نیاز دسترسی داشت. از این امکانات می توان در عرصه یادگیری و آموزش استفاده نمود
با جستجو در پایگاه های داخلی و خارجی، تحقیق و یا مقاله ای در خصوص این نوع روش تدریس که در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در ایران انجام شده باشد، نیافتم در حالی که در خارج از کشور تحقیقات زیادی (Arnold-Garza ۲۰۱۴, Brooks ۲۰۱۴, Rodriguez ۲۰۱۶) در این زمینه صورت گرفته است. پیاده سازی این روش جدید تدریس و انجام پژوهش هایی در این زمینه و مقایسه آن با روش های سنتی، شاید فتح بابی در ارتقاء آموزش سواد اطلاعاتی مادام العمر به دانشجویان باشد.
این مطلب تنها به جهت معرفی این نوع از روش تدریس به نگارش درآمده است و علاقمندان به استفاده از این روش می توانند با مطالعه منابع بیشتر در این زمینه، انجام پژوهش های عملی در این خصوص را برنامه ریزی نمایند. همچنین از اساتیدی که تجربه ای در استفاده از این روش تدریس داشته اند خواهشمندم تجربیات خود را در بخش نظرات به اشتراک گذارند.